XVI. yüzyıl divan şiiri alanında önemli temsilciler vardır. Bunlardan bazılarını sayacak olursak Bâkî, Fuzûlî, Nev’î, Rûhî, Hayâlî, Figanî, Zâtî … gibi şairlerdir. Tasavvufi Türk Halk Edebiyatı alanında ise Ahmedi Sârban, Üftade, Pir Sultan Abdal ve Ümmî Sinan gibi önemli şairler yetişmiştir.
XVI. yüzyılda elimizde fazla şiiri olmayan pek çok aşık yetişmiştir. Bu âşıklar arasında Armutlu, Ahmetoğlu, Bahşîoğlu, Bahşî, Çırpanlı, Geda Muslu, Dalışman, Hayalî, Karaoğlan, Hızıroğlu, Karaca oğlan, Kul Çulha, Köroğlu, Kul Pirî, Kul Mehmet, Oğuz Ali, Öksüz Dede, Ozan… gibi önemli âşıklar sayılabilir. Bu yüzyılın âşıkları genellikle ordu şairi olup eserlerinde kahramanlık konusu işlemişlerdir. Ozan ve Bahşi kelimelerinin yerine ise âşık, kopuzun yerine de bağlama adı verilmiştir. Bu yüzyılın âşıkları hakkında elde fazla bilgi bulunmasa da tarihi olaylar ve âşıkların eserlerine bakarak biraz bilgi sahibi olunabilir. Buradan da tarihi olaylar ve âşık eserlerinin yakın bir ilişkisi olduğu çıkarılabilir. Bu dönemin önemli özelliklerinden birisi de divan şairlerinin hece veznine ilgi göstermeleridir. Bu şairlerin biri de Mealî’dir. Divan şairi meali on beş dörtlükten oluşan destanında 1511 yılındaki bir olayı dile getirmiştir. Bu eserde anlatılan düşman öncü birliklerinin Antalya’ya kadar gelmesinden söz edilmektedir.
XVI. yüzyıl âşıkları hakkında fazla bilgi bulunmamaktır. Elimizde olan bilgilere göre bazı âşıklarımız hakkında bilgiler şu şekilde sıralayabiliriz:
ARMUTLU
Doğum ve ölüm tarihi bilinmeyen şairin bu yüzyıl ortalarında doğduğu ve XVII. yüzyılda vefat ettiği tahmin edilir. Armutlu adının doğup büyüdüğü yerden geldiği veya mahlas olarak kullandığı düşünülür. Elimizde bulunan bilgilere göre Murat Reis(?-1609)’i konu edinmiştir. Armutlu ismi de bu şiirden hareketle çıkarılmıştır.
BAHŞİ
Eserlerinden hareket edildiğinde Yavuz Sultan Selim’in Mısır seferine katıldığı ve ordu şairlerinden olduğu tahmin edilir. Bahşi adının ise Orta Asya ozan, baksı geleneğinin Anadolu uzantısı olduğu kabul edilir.
ÇIRPANLI
Şairin eserinden hareket ettiğimizde onun bir ordu şairi ve Murad Reis(?-1609)’in levendlerinden olduğu söylenir. Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nden öğrendiğimize göre Filibe Bölgesinde Çırpan adlı bir kasaba vardır. Bu nedenden dolayı âşığın buralı olduğu tahmin edilir.
GEDA MUSLÎ
Geda Muslî, bir ordu şairi olup Murat Reis(?-1609)’in savaşlarına katılmıştır. Evliya Çelebi’ye göre ise bir çöğür şairidir.
HAYALÎ
Elimizde bulunan eserlerinden hareket ettiğimizde 1578’de yapılan Osmanlı-Rus savaşlarına katılan bir ordu şairi olduğu söylenebilir.
KÖROĞLU
Evliya Çelebi’ye göre bir çöğür şairi olan Köroğlu XVI. yüzyılda yaşamıştır. Özdemiroğlu Osman Paşa’nın İran seferiyle ilgili olarak söylediği iki şiirinden onun 1585 senesinde hayatta olduğu ve bu sefere katıldığı bir ordu şairi olduğu görüşüne varılır. Âşık Köroğlu’nun hayatı destan ve halk hikayesi kahramanı Köroğlu ile karışmıştır.
Metin merkezli araştırmalara göre onun Ardahanlı, Bolulu, Erzincanlı, Karslı, Tokatlı, Vanlı yahut bir mitolojik kahraman olarak söyleniyorsa da bunların hiç biri doğru değildir. İster destan, ister halk hikayesi kahramanı, isterse Âşık Köroğlu olsun bu isimler halk düşüncesinde Karaca oğlan ve Yunus Emre gibi geniş kitlelerce kabul edilmiş Türk dünyasının milli kahramanlarıdır.
KUL MEHMET
I. Ahmed (1509-1612) zamanı vezirlerinden Üveys Paşa’nın oğludur. Vergi memuru olarak Aydın’da görevlendirilmiştir. Bu yüzyılda başlayan Celalî ayaklanmalarını bastırmakla görevlendirilmişse de Kul Mehmed’in ömrü yetmemiştir. Babasının paşa olması, hece vezninin yanında aruz vezniyle de şiirler yazması iyi bir eğitim aldığını göstermektedir.
OZAN
Bahşi’de olduğu gibi Ozan’da Orta Asya âşıklık geleneğinin Anadolu’daki son temsilcileridir. Hem adı Hem de elde bulunan şiirinin sekiz heceli olması, Orta Asya geleneğinden geldiğinin kanıtıdır.
ÖKSÜZ DEDE
Hayatı hakkındaki bilgiyi babasının ağzından, Şah İsmail’in torunu Haydar Mirza’yı anlattığı şiirinden öğrenmekteyiz. Öksüz Dede bir ordu şairi olarak bilinir ve III. Murat döneminde (1574-1595) döneminde hayattadır.
Kaynakça: Açıköğretim Kaynakları
Edebi Günlüklerim 